Quần Thể Chè Cổ Trăm Năm Tuổi – “Di Sản Sống” Làm Nên Bản Sắc Chè Thái Nguyên

Thái Nguyên từ lâu được biết đến là “thủ phủ chè Việt Nam”, nơi hình thành và phát triển văn hóa trà đặc trưng của miền trung du Bắc Bộ. Tuy nhiên, ít ai biết rằng giữa sườn đông dãy Tam Đảo, thuộc xã Quân Chu (huyện Đại Từ), vẫn còn tồn tại một quần thể chè cổ mọc hoàn toàn tự nhiên, ước tính hàng trăm năm tuổi. Khu rừng chè này nằm quanh chùa Thiên Tây Trúc và giếng Cô Chín – một khu vực vừa mang giá trị tâm linh, vừa chứa đựng dấu tích sinh học quý hiếm.

Nhiều chuyên gia nhận định rằng quần thể chè cổ tại Thiên Tây Trúc có thể là hậu duệ của giống chè “nam” cổ truyền, nguồn gốc nguyên thủy của giống chè trung du nổi tiếng hiện nay. Đây không chỉ là bằng chứng thể hiện chiều sâu lịch sử của chè Thái Nguyên, mà còn mở ra cơ hội khai thác du lịch văn hóa – tâm linh – sinh thái đặc sắc cho địa phương.

Các đỉnh dãy của Tam Đảo quanh năm mây mù bao phủ. Ảnh: Báo Thái Nguyên

Hành trình lên núi: Khung cảnh đặc trưng của Tam Đảo và Quân Chu

Đoàn khảo sát cây chè cổ trên dãy núi Tam Đảo xuất phát từ khu vực chân suối Thác Trắng, thuộc địa phận xã La Bằng (Đại Từ). Thành phần Đoàn gồm có Hội Chè Đại Từ, Trung tâm Nghiên cứu giống cây trồng vật nuôi (Đại học Nông lâm Thái Nguyên) và nhóm phóng viên Báo Thái Nguyên

Con đường dẫn vào Thiên Tây Trúc men theo triền đông Tam Đảo, nơi mây sương gần như bao phủ bốn mùa. Không gian mát lạnh, ẩm ướt đặc trưng của khu vực bán sơn địa giúp bao quát toàn bộ cảnh quan núi rừng. Xa phía trước, thác Đát Ngao đổ nước trắng xóa tạo nên âm thanh vang vọng như một dải ngân dài.

Nhiều du khách khi lần đầu đặt chân tới đây đều có chung cảm giác rằng họ đang bước vào một vùng đất cổ tích – nơi thiên nhiên và lịch sử giao hòa một cách hài hòa. Trên sườn núi, chùa Thiên Tây Trúc hiện ra với vẻ tĩnh lặng, được bao bọc bởi rừng cây, tiếng thông vi vút hòa cùng tiếng chuông chùa ngân dài.

Theo tư liệu địa phương, chùa Thiên Tây Trúc được xây dựng từ thế kỷ XV, trải qua nhiều lần trùng tu vào thời Mạc và các giai đoạn sau này. Trong chùa thờ Quan Âm nghìn tay nghìn mắt bằng gỗ mít – một tác phẩm nghệ thuật có giá trị cao về mặt chạm khắc.

Cụ thủ nhang Vũ Xuân Thuận, năm nay gần 90 tuổi, là người gắn bó lâu nhất với ngôi chùa. Cụ cho biết khi mới lên núi, xung quanh chùa còn nhiều rừng cây hơn rất nhiều. Dù trải qua thời gian và các biến động tự nhiên, vẫn còn những cây thông và gốc cổ thụ đứng lại như chứng nhân của thời gian.

Phát hiện quần thể chè cổ độc nhất ở Thái Nguyên

Phát hiện ra quần thể nhiều cây chè cổ trên đỉnh núi Tam Đảo

Ngay phía trước sân chùa, ba cây chè cổ cao hơn 6 mét hiện diện như ba “cột mốc xanh” của vùng đất này. Thân cây màu trắng bạc, gốc lớn bằng cả vòng tay ôm của người trưởng thành. Xung quanh đó, hơn 30 cây chè cổ khác mọc xen giữa rừng, tạo thành một quần thể độc đáo hiếm thấy.

Nghệ nhân – nhà nghiên cứu trà Mông Đông Vũ, người có kinh nghiệm khảo sát tại nhiều vùng chè nổi tiếng như Suối Giàng, Lũng Phìn, Tà Xùa hay Phổ Nhĩ (Trung Quốc), khẳng định: “Ở nhiều nơi có chè cổ, nhưng chè mọc hoàn toàn tự nhiên trong rừng, phát triển mà không có tác động của con người như ở Thiên Tây Trúc thì gần như không còn nhiều.” Điều kiện sinh thái nơi đây – độ ẩm cao, bóng rừng dày, lượng mưa lớn và khí hậu mát mẻ – tạo nên môi trường lý tưởng để cây chè trung du tồn tại lâu năm.

Giếng Cô Chín – nơi lưu giữ những gốc chè có tuổi đời 200 năm

Từ sân chùa, men theo 100 bậc bê tông xuống dưới sườn núi là khu vực giếng Cô Chín. Giếng được xây bằng gạch đỏ, nước trong xanh, vị ngọt mát quanh năm. Người dân địa phương thường truyền nhau rằng giếng này “chưa từng cạn”, là nơi tụ phúc của vùng đất.

Gần khu vực giếng có khoảng 10 cây chè cổ cao gần 10 mét, thân cây có đường kính 15 – 20 cm. Theo nhận định của người làm chè lâu năm, tuổi thọ của những cây này có thể đã 200 năm hoặc hơn.

Chị Hồng, con dâu cụ Thuận, cho biết: “Không ai trồng chúng cả. Chè ở đây tự mọc, tự lớn lên. Mỗi năm một ít, theo quy luật tự sinh – tự diệt.” Quần thể này là bằng chứng sinh học về khả năng thích nghi mạnh mẽ của giống chè trung du. Dù trong điều kiện ít ánh sáng và cạnh tranh với cây rừng, chè vẫn vươn lên để duy trì sự sống.

Chè Thái Nguyên trong sử liệu và giả thuyết về giống chè cổ

Từ thế kỷ XIX, trong bộ Đại Nam Nhất Thống Chí, chè Thái Nguyên đã được ghi nhận là sản vật nổi bật của vùng:

“Chè Nam: Sản ở Phú Lương, Động Hỷ, Đại Từ, Phổ Yên; vị ngon hơn chè các nơi khác.”

Điều này cho thấy lịch sử trồng và sử dụng chè tại Thái Nguyên đã xuất hiện từ rất sớm, lâu trước khi nghề trồng chè phát triển rầm rộ vào thập niên 60 – 80 của thế kỷ trước. Nhiều chuyên gia cho rằng cây chè cổ tại Thiên Tây Trúc là hậu duệ trực tiếp của giống chè “nam” cổ truyền, giống chè này chính là gốc gác để hình thành giống chè trung du hiện nay – loại chè đã làm nên thương hiệu chè Thái Nguyên vang danh trong và ngoài nước. Xã Quân Chu từng có diện tích trồng chè lên tới 480 ha, sản lượng búp tươi hơn 1.000 tấn/năm, đặc biệt là sản phẩm chè đen thời kỳ đó được xuất khẩu sang Liên Xô và nhiều nước Đông Âu.

Hương vị đặc biệt của chè cổ Thiên Tây Trúc

Trong chuyến khảo sát, nghệ nhân Mông Đông Vũ đã hái búp chè cổ, sao thủ công và pha thử tại chùa. Kết quả cho thấy:

• Nước trà vàng xanh
• Hương thơm thanh nhẹ, tinh tế
• Vị ngọt hậu rõ, lưu lâu

Ông Vũ nhận định: “Chè ở đây có hương vị đặc trưng nhờ khí hậu mát lạnh và quá trình tích lũy dưỡng chất lâu năm. Đây đúng là một trong những gốc tổ của chè Thái Nguyên.”

Một số yếu tố tạo nên hương vị đặc biệt:

Môi trường sinh trưởng tự nhiên: Cây chè sống dưới tán rừng già, không phân bón, không cắt tỉa, giúp lượng chất kháng oxy hóa và tinh dầu tích tụ tự nhiên.

• Nguồn nước giếng Cô Chín: Nước giếng ngọt, mát, ít khoáng chát, phù hợp để hình thành hương vị tinh khiết.
• Tuổi đời cây cao: Càng sống lâu, rễ cây càng ăn sâu, hấp thụ dinh dưỡng tầng đất cổ, tạo nên vị chè sâu và tròn.

Giá trị của rừng chè cổ: Tự nhiên – văn hóa – lịch sử – du lịch

Quần thể chè cổ Thiên Tây Trúc không chỉ có ý nghĩa sinh học, mà còn là tài sản văn hóa quan trọng của Thái Nguyên.

Giá trị sinh học: Đây là nguồn gen quý hiếm, có thể nghiên cứu để lai tạo và phát triển giống chè chất lượng cao.

Giá trị văn hóa – tín ngưỡng: Chè cổ nằm trong không gian chùa Thiên Tây Trúc – nơi người dân tín ngưỡng thờ Phật và các vị thần linh bản địa.

Giá trị lịch sử: Cây chè cổ là chứng nhân cho quá trình phát triển của nghề chè tại Quân Chu và Đại Từ.

Giá trị du lịch: Thiên Tây Trúc đang được đề xuất phát triển thành điểm đến du lịch sinh thái – tâm linh – trải nghiệm trà.

Định hướng bảo tồn và phát triển

Hiện rừng chè cổ đang được cụ Thuận và người dân địa phương trông coi tự nguyện. Tuy nhiên, để bảo tồn bền vững, cần:

• Khảo sát khoa học về tuổi cây, cấu trúc gen, môi trường sinh trưởng
• Xây dựng khu bảo tồn tự nhiên gắn với phát triển du lịch đặc thù
• Phát triển sản phẩm từ chè cổ như trà lưu niệm, trà văn hóa
• Tăng cường truyền thông về giá trị di sản

Việc bảo tồn rừng chè cổ không chỉ giữ lại ký ức của đất trời, mà còn là cách để gìn giữ thương hiệu chè Thái Nguyên trên bản đồ trà Việt.

Giữa đại ngàn Tam Đảo, quần thể chè cổ Thiên Tây Trúc vẫn bền bỉ đứng đó, như một phần linh hồn của xứ Thái. Đây không chỉ là bằng chứng của thiên nhiên trăm năm tuổi, mà còn là di sản sống làm nên bản sắc của chè Thái Nguyên – loại chè được mệnh danh ngon bậc nhất Việt Nam.

Khi tiếng chuông chùa vang lên trong buổi chiều, những tán chè cổ khẽ lay động. Khoảnh khắc ấy gợi lên cảm giác rằng đất trời đang trò chuyện cùng nhau qua những chiếc lá. Và rồi, người ta sẽ nhớ mãi: nhắc đến chè Thái Nguyên, phải nhớ đến Thiên Tây Trúc – nơi di sản xanh vẫn kiên trì tồn tại giữa đại ngàn.